Biodata Tenas Effendy

Tenas Effendy menerima ijazah doktor kehormat di majlis Konvokesyen ke 33 UKM pada 17 September 2005 Lahir di Pelalawan, Riau, pada 9 November 1936, Tenas Effendy, nama penuhnya Tengku Nasyaruddin S. Effendy, membesar dan terasuh dengan budaya Melayu yang kental serta adat istiadat istana.

Persekitaran sosial itu adalah disebabkan ayahnya, Tengku Sayed Umar Muhammad, adalah sekretaris kepada Sultan Hasyim dari kerajaan Pelalawan, dan neneknya tinggal di sebelah istana Pelalawan. Dengan adanya hubungan itu, maka pagar dan pintu istana Pelalawan sentiasa terbuka kepadanya semasa kecil lagi. Persekitaran sosial itulah bukan sahaja telah menarik minatnya kepada tradisi pengarangan, penurunan, dan penyebaran sastera Melayu tradisional, tetapi juga telah membuka pintu hatinya kepada penghayatan tradisi budaya keturunan Melayu berpantun, bersyair dan bercerita sehinggalah sekarang. Pendedahan, pengasuhan dan pendidikan sastera secara tidak formal semasa kecil itu telah meletakkan batu asas yang kukuh, melebihi batu asas pendidikan secara formal di sekolah Sekolah Rakyat (siang) dan Sekolah Agama Hasyimiah (malam) semasa perang Jepun di Pelalawan, selama 6 tahun, sehingga tamat pada tahun 1950. Untuk menyarai hidup, beliau menjadi Sekolah Guru B selama tiga (3) tahun di Bengkalis (1951-53) dan kemudian berpindah ke Padang sebagai Sekolah Guru A selama tiga (3) tahun lagi (1953-57). Oleh sebab lebih tertarik hati kepada massa media dan masalah sosial, dan suka menulis dan menyelidik, maka beliau telah meletakkan jawatan guru sandaran di sekolah dan mulailah kerjaya sebagai penyelidik bebas sehingga kini.

Setelah 30 tahun melibatkan diri secara langsong dalam mencari, mendokumentasi, mengkaji dan menulis tentang budaya Melayu, termasuk adat istiadat, muzik rakyat, pantun tradisional, pakaian tradisional, cerita rakyat, sejarah kerajaan Melayu tempatan di daerah Riau (termasuk Siak, Inderapura, dan Pelalawan), antara yang yang lain-lain, tanpa mengenal penat lelah, beliau telah menerbitkan lebih daripada 70 buah buku, besar dan kecil, seorang diri atau bersama dengan pengarang lain, tentang kepelbagaian aspek budaya Melayu, khususnya di Riau, malahan telah mendapat pengitirafan tinggi dengan diberi bantuan kewangan dari Yayasan Yoyota, Ecole Francaise d’Extreme, Yayasan Bentang Budaya (Yogyakarta), Balai Kajian dan Pengembangan Budaya Melayu (Yogyarkarta) dan Dewan Bahasa dan Pustaka (Kuala Lumpur), misalnya. Antara buku beliau adalah:

  1. Pemakaian Ungkapan dalam Upacara Perkahwinan Orang Melayu. Yogyakarta: Balai Kajian dan Pengembangan Budaya Melayu, 2004.
  2. Corak dan Ragi Tenun Melayu Riau. Yogyakarta: Balai Kajian dan Pengembangan Budaya Melayu, 2004.
  3. Buku saku Budaya Melayu yang Mengandung Nilai Ethos Kerja. Pekanbaru : Unri Press, 2004.
  4. Masyarakat Melayu Riau dan Kebudayaannya. Yogyakarta: Balai Kajian dan Pengembangan Budaya Melayu, 2004.
  5. Tunjuk Ajar Melayu: Butir-Butir Budaya Melayu Riau. Yogyakarta: Balai Kajian dan Pengembangan Budaya Melayu, 2004.
  6. Ungkapan Tradisional Daerah Riau yang Berkaitan Dengan Pembangunan. Pekanbaru: Lembaga Adat Riau, 2000.
  7. Bujang Tan Domang: Sastera Lisan Orang Petalangan. Yogyakarta: Yayasan Bentang Budaya, Ecole Francaise d’Extreme Orient & Toyota Foundation, 1997.
  8. Ejekan Terhadap orang Melayu Riau dan Pantangan Orang Melayu Riau. Pekanbaru: Bappeda Tingkat 1 Riau, 1994.
  9. Adat Istiadat dan Upacara Perkhawinan di Bekas Karajaan Pelalawan. Pekanbaru: Lembaga Adat Riau, 1991.
  10. Ungkapan Tradisional Melayu-Riau. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1989.
  11. Ungkapan Tradisional yang Berkaitan dengan Sila-Sila Dalam Pancasila Daerah Riau. Jakarta Departmen Pendidikan dan Kebudayaan, 1985.

Banyak buku yang tersebut di atas, termasuk no. 5 dan 6, telah diulang cetak. Ini adalah bukti tentang reaksi daripada khalayak ke atas ketelitian, kesugguhan dan kepakaran beliau dalam penyelidikan dan kesarjanaan. Beliau yang kini berusia 69 tahun itu terkenal sebagai budayawan Melayu, kepala Adat dan tokoh masyarakat di seluruh Kepulauan Riau. Oleh sebab pengetahuan beliau yang kaya, luas dan mendalam tentang budaya, sastera dan sastera Melayu di Riau, selain komitmen yang tinggi kepada pendokumentasian dan pemuliharaan budaya Melayu-Riau, beliau sering diundang sebagai pembentang kertaskerja dan pembicara dalam kepelbagaian seminar kebudayaan Melayu, baik peringkat lokal, nasional, maupun internasional. Sehingga kini, lebih 100 buah kertaskerja telah beliau tulis dan bentangkan. Sebahagian besar teks penuh kertaskerja beliau boleh dirujuk di Pangkalan Data Tenas Effendy di portal pengajian Melayu ATMA di www.malaycivilization.com. Semua karya dan penulisan yang tersebut itu adalah berdasarkan sebahagian daripada ungkapan, cerita rakyat, pantun, syair, perbilangan, dan lain-lain aspek budaya Melayu yang telah dikumpul dan didokumentasinya di 58 buah kampong di Riau, termasuk Natuna, Pelalawan, Indragiri, Rokan dan Siak dalam tempoh lebih daripada 30 tahun. Semua bahan itu sudah disimpan dan dijaga dengan baik di Perpustakaan Peribadinya yang dibangunkan khas di rumahnya di Pekanbaru. Menyedari nilai budaya Melayu tradisional sudah semakin terhakis, malahan banyak yang sudah hilang, akibat arus pemodenan, Bapak Tenas telah membuka koleksinya itu kepada sesiapa juga yang berminat untuk membuat kajian tentang budaya Melayu Riau dengan harapan besar usaha mereka akan turut memberi sumbangan menyelamatkan nilai budaya Melayu. Setelah terdorong keinginannya untuk berkongsikan kepustakaannya dengan lebih banyak lagi pengkaji dan sarjana di seluruh dunia, beliau telah menyerahkan keseluruhan kepustakaannya kepada ATMA untuk diintegrasikan ke dalam Portal Pengajian ATMA.

Sumbangan beliau yang lain kepada masyarakat Riau dan juga masyarakat Melayu juga boleh ditafsir daripada keaneka-ragaman “jawatan” dan khidmat masyarakat yang dipegangnya sejak tahun 1960an. Kesemua itu juga mencerminkan kebolehan, kepimpinan dan kepakaran yang diberi badan-badan yang berkenaan kepada beliau. Antaranya ialah:

  1. Pengurus Lembaga Karya Budaya Riau, 1960-65.
  2. Pengurus Pondok Seni Rupa Riau Pernah menjadi Pengurus Masyarakat Sejarawan Indonesia Riau, 1960-1970.
  3. Pengurus Badan Pembina Kesenian Daerah Riau, 1968-78.
  4. Pengurus Dewan Kesenian Riau , 1999-2000
  5. Ketua Umum Majelis Kerapatan embaga Adat Melayu Riau, 2000 sehingga kini,
  6. Penasehat Paguyuban Masyarakat Riau, 2000 sehingga kini.
  7. Memimpin Yayasan Serindit, 1999 sehingga kini.
  8. Penulis Tamu di Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pendidikan Malaysia, 1989
  9. Penasehat dalam berbagai Organisasi Sosial, 1999- sehingga kini.

Sumbangan Tenas kepada ATMA dan UKM dari segi kesarjanaan dan pengjian dunia Melayu juga bukan sahaja besar, malahan akan kekal selama-lamanya dengan penyerahan keseluruhan keperpustakaanannya. Sejak September 2004, kami di ATMA sudah mengintegrasikan koleksinya yang terdiri daripada kata adat, pantun, perbilangan, cerita lisan, foto dan lain-lain yang sudah dikumpulnya selama 30 tahun itu. Sehingga kini, lebih daripada 25,000 entri kata-kata adat, 67 buah buku dan kertas kerja, 10 buah rakaman audio-visual, beberapa buah koleksi foto, dan dua buah manuskrip tulisan tangannya sudah boleh diakses di Pangkalan Data Tenas Effendy di portal pengajian Melayu ATMA di www.malaycivilization.com. Selain menjadi menjadi “one-stop reference” yang lengkap tentang Tenas Effendy, langkah kami itu diharap akan membuka babak baru dalam sejarah pendokumentasian dan pengajian dunia Melayu dalam erti kata ia bukan sahaja penting untuk memperkasakan dan memperkayakan pangkalan data di ATMA, tetapi juga adalah tapak kecil dalam langkah besar ATMA untuk memancing budayawan, sejarahwan, ilmuan, dan sarjana lain di dunia Melayu terpangiil untuk berkongsikan koleksi peribadi mereka.